Osmanlı – İmparatorluğun Çözülme Sürecinde Yapısal Durum
İMPARATORLUĞUN ÇÖZÜLME SÜRECİNDE YAPISAL DURUM
İçindekiler:
ÇÖZÜLÜŞÜN NEDENLERİ
YARI-SÖMÜRGELEŞME SÜRECİ
SARAY
BÜROKRASİ
TOPRAK AĞALIĞI
KÖYLÜLÜK
TEFECİ BEZİRGAN
BURJUVAZİ
İŞÇİ SINIFI
KÜÇÜK BURJUVAZİ
YENİ OSMANLILAR VE BİRİNCİ MEŞRUTİYET
İTTİHAD TERAKKİ VE JÖNTÜRK İHTİLALİ
İMPARATORLUĞUN ÇÖZÜLME SÜRECİNDE YAPISAL DURUM
Merkezi feodal devletin statik ve geleneksel dokusu her ne kadar diyalektiğe uygun olarak bir mutlaklık göstermese de, yüzyıllarca sözkonusu dokuyu parçalayacak güçte bir etmen, bir iç dinamik gündeme girmemiştir.
Ne var ki, 15. yy’a girildiğinde, dünyanın hızla değişen çehresi, imparatorluğu çevreleyen koşullar, ona dışardan bazı dinamikler akmasını doğurmuştur. Durum bu yönüyle, değişimin niteliğinin gelişme, ilerleme değil, yalnızca statik yapının değişime direnmesi, kendi çevrimi ile ilerlemeye elverişli olmaması, kaçınılmaz olarak ‘farklılaşmanın’, çözülme, gerileme ve sonuçta (her ne kadar ilerleyen yüzyıllar içinde merkezden taşraya kadar çeşitli boyutlarda yenileşme çabalarına girildiyse de, bu çabaların koşullara yanıt verememesi sonucu) çöküş sürecinin başlamasını getirmiştir.
- yy’da uç vererek 16.ve 17. yy’larda karakterini belirginleştiren dönem, dünyanın gerçek bir tarihsel dönüşüm çağıdır. Kökleri Avrupa’da olan bu çağlar, bugünkü koşullara dek uzanan, onlara temel sunan özellikler taşır. Burjuvazi, feodalizmin alabildiğine karartılmış dünyasında, daha Ondördüncü yy’ın sonlarında ‘ben varım’ demeye, üstelik bilimden felsefeye, felsefeden, sanata kadar uzanan hemen her planda varlığını ulusallaştırmanın koşullarıyla buluşmaya başlıyordu. Feodalizmin belkemiği kilise sarsılıyor, ulusalcılık Avrupa halklarını en fazla etkileyen kavram haline geliyordu. Değişen ekonomik ilişkiler, yeni bir alt yapının zeminini hazırlıyordu. Dolayısıyla, alt yapıya uzanan her değişim döneminde olduğu gibi (ve özel koşullardan ötürü o zamana kadar görülmemiş bir şiddetle) din, devlet, eğitim, ideoloji, vb. bilinen bütün kurumlar başdöndürücü bir depreme tutuluyorlardı. İnsanlık, inanmanın yerine düşünmeyi koymanın heyecanı içindeydi.
Bu heyecan; bilimde buluşlara, keşiflere, sanatta olağan üstü bir estetik ve üretkenlikle, dinde radikal reformlarla ve elbette ekonomide, önce ticaret kapitalizminin gelişmesiyle somutlaştı.
Ne var ki, Osmanlı İmparatorluğu bütün gelişmelere karşı ciddi biçimde direnmekteydi. Değişme dinamiklerinin bu boyutları içinde gelişen Avrupa, kuşkusuz kısa bir zamanda kendi mekanının ötesini zorlamaya başlayacaktı. 15.yy’da başlayan ticaret kapitalizminin egemeni ticaret burjuvazisi, doygunluğu sağlamayı; (coğrafi keşiflerle gelişen bu koşullarda) yeni ticaret yolları bulma, olanakların elverdiği ölçüde geniş bir coğrafi alana yayılma, özellikle henüz el değmemiş hammadde ve maden yataklarına ulaşmakta aramaktaydı. Bu arada ilk sermaye birikimine dayanan manifaktür sayesinde (gerekçeli hükmün kapitalizm-emperyalizm bölümünde ayrıntılı olarak üzerinde durduğumuz gibi) şehirlerde de kapitalizmin temelleri atılmaktaydı.
Üretimde bu koşulların tekniği beslemesi, tekniğin bu koşulları beslemesi devinimi içinde, Avrupa’nın askeri plandaki üstünlüğü de giderek belirginleşmeye başlıyordu.
– Ekonomik planda,
– Toplumsal planda,
– Askeri planda dünya gündemine giren bu değişmelerle çevrelenen ve ona kendi merkezi-feodal yapısının dengesini koruyarak direnmeye çalışan Osmanlı İmparatorluğu’nun direnişinin olanaksızlığı ortadadır. Dolayısıyla merkezi de içermek üzere, zorlama yapısal değişiklikler birbirini izler. Bu değişiklikler, amaçlanan sonucu almaya hizmet etmediği gibi, yeni açmazlar, yeni yozlaşmalar doğurur.
Yine daha önce vurguladığımız gibi, Doğu-Batı ticaret yolunun Akdeniz ve Anadolu üzerinden geçmesi sayesinde, bu durum üzerinde biçimlenen ekonomik doku, ticaret yolunun yukarıdaki koşullar doğrultusunda okyanuslara kaymasıyla felce uğrar. Batı’nın hızla zenginleşmesi sonucu oluşan altın gümüş stoku sayesinde İmparatorluktan yoğun biçimde hammadde isteminde bulunması, piyasa dengesini bütünüyle sarsan bir fiyat artışı ve enflasyon doğurmuştur.
İkincisi; tımar, kapıkulluğu, ulema ve medrese yapısı bozularak toplumsal plandaki denge alt üst olmuştur.
Üçüncüsü; Avrupa’nın gelişen tekniği doğal olarak askeri gücünün de yeni olanaklara kavuşmasını doğurmuş ve bu ordular karşısında Osmanlılar, denizde olsun karada olsun, askeri planda da tutunamaz hale gelmiştir. Fetihlerin sona ermesi, yalnızca askeri plandaki çözülmeye değil, (devletin en önemli gelir kaynağı olan bu durumun son bulmasıyla) ekonomik plandaki çözülmeye de yol açtığı için, temel sorunlardan biri olmuştur.
Özetle belirttiğimiz bu belli başlı olgularla mücadele edebilmek için başvurulan çözüm yöntemlerinin, olumsuz gidişi hızlandırdığını belirtmiştik. Konuya bir kez de bu çerçeveden baktığımızda, sözgelimi enflasyon sorununa karşılık olarak gündeme getirilen önlem (ki buna ‘tağşiş’ deniliyordu); halka yarattığı sıkıntılar nedeniyle her kesimden tepkiler almış, toplumsal bunalımların ve sık sık görülmeye başlanan ufak çaplı başkaldırıların en önemli etkenlerinden biri haline gelmiştir.
Fetih olanaklarının son bulmasıyla, devleti besleyecek yeni kaynak arayışı, kaçınılmaz olarak merkezin gözünü içeriye çevirmiş ve yeni vergiler birbirini izlemiştir. Bu döneme kadar egemenliğin temel olarak dışardan beslenmesi, dolayısıyla iç talanın esnek tutulması, halkın görece rahat olması şeklinde biçimlenen toplumsal doku da böylece alt üst olmuştur.
Halkın özelliklerini biçimlendiren ve toplumsal yapının karakterine yön veren bu durumun uğradığı değişiklik, geç kalmış hareketlenmelerin, cılız, parlayan sönen, yerel kalan sınırlı biçimlerde görülmeye başlamasını getirmiştir. Yozlaşma, merkezde kapıkullarını da kapsayarak, merkezi otoritenin ‘bekaası’nın, bu en önemli olgunun çözülmesini getirmiş, kapıkulluğu ‘devlet içinde devlet’ haline gelmiştir.
Sistemi temelden sarsan en önemli durum ise, üretim sürecinin özelliğinden ötürü, toprak düzenine ilişkin gelişmeler olmuştur. Bu konuda uygulamaya sokulan çözüm/çözülme yöntemi, ‘iltizam(*) sistemidir. Yerel otoritenin güçlenmesi ve merkezin zayıflamasında oldukça önemli bir rol oynayan iltizam, kısaca devlet topraklarının ‘mültezim’lere(**) kiralanması anlamına gelmektedir. Devletin, kendi topraklarının gelirini kiralaması anlamına gelmektedir. Devletin kendi topraklarının gelirini kiralaması, sözkonusu topraklar üzerindeki köylüleri, hem mültezimi hem de mültezimin ‘ev sahibini’ doyurmak zorunda bıraktığı için, katmerlenen bir sömürü ile karşı karşıya bırakmıştır.
(*) İltizam: Devlet gelirlerinin toplanmasını üste alma
(**) Mültezim: Devlete ait geliri götürü olalarak üstüne alıp toplama
Hem bu yoğun sömürü hem de sömürünün uygulanabilmesi amacıyla mültezimin artan baskısı ve zoru, köylülüğün bir bölümünü topraktan kopmaya itmiş, “Büyük Kaçgun” denilen önemli bir olay gündeme gelmiştir. “Büyük Kaçgun” diye adlandırılan durum, çeşitli baskılar altındaki köylünün otoriteden kaçarak yaşam koşulları bulduğu herhangi bir yerde, kendi başına yurtlanmasıdır.
Böylelikle, üretim ve mülkiyet ilişkileri bağlamında ciddi bir farklılaşma doğmuştur. Merkezi otoriteye yerel otorite arasında sıkışan halk, sömürü ve baskısından bunaldığı yerel otoriteye karşılık, merkezi gücü kurtarıcı seçenek olarak düşleyip ona başvurduğunda; merkezi gücün yerel temsilcileri olan kadısından ulemasına, kolluk güçlerine kadar bütün hücreleriyle yozlaşan devletin bu uzantılarının da haracı, baskısı ile karşılaşmıştır.
“İltizam sistemiyle, devlet toprakları spekülasyon ve özel mülkiyet konusu olurken, Osmanlı gelenek yapısına aykırı olarak bir toprak aristokrasisi belirmeye başlamıştı. Böylelikle devlet topraklarını ele geçirerek kendi mülkleri gibi kullanmaya başlayan, ayan denilen yerel bir güçlüler sınıfı doğmuştur. Başlangıçta yönetim ve vergi toplama işlerinde devlete yardımcı olmak üzere seçimle konumlarını kazanan ve bir aracı olarak varlıkları tanınan ayanlarla, mütesellim(*) ve voyvoda gibi kişiler giderek güçlenmiş ve yerel otorite ve etkinliği ellerine geçirmişlerdir.
(*) Mütesellim: Vergi ve resimlerin alınmasında görevli kimse
Bu yerel güçler zamanla öylesine geniş bir etkinlik kazanmışlardır ki, merkezi yönetim, eyalet ve sancak beyleri, vergi toplama, askerlik işleri ve kamu düzenine ilişkin konularda açıkça onların yardımını istemek zorunda kalmıştır. İş bununla da kalmamış, birkaç yerde eyalet ve sancak beylerinin görev ve yetkileri bu kişilere geçmiştir. Böylece Onsekizinci yüzyılda Osmanlı geleneğine aykırı bir durum oluşmuş ve Osmanlı ülkesinin hemen her kesiminde aristokrasi , yerel topluluklara ve yönetime egemen olmuştur.
Bu süreç Ondokuzuncu Yüzyılın başlarında belirginlik kazanarak 1808 yılında Sened-i İttifak’la belgelenmiştir. Alemdar Mustafa Paşa’nın girişimiyle İstanbul’da toplanan ayan ve beyler, Padişah 2. Mahmut’la karşılıklı hak ve görevlerini belirten bir sözleşmeye varmışlardır. Her iki tarafın uyacakları bu sözleşmeyle ayan, merkezi otoriteye, yasa ve düzene uygun bir yönetim koşuluyla destek sözü verirken, kendi haklarını ve varlığını kabul ettirmiştir.” (10)
Yazarın bu anlatımı, öz olarak doğru olmasına ve son cümlelere kadar açıklayıcı çıkarımlar içermesine karşın, gelişmeler merkezi devlet yapısının çözülmesinin önemli adımlarından olduğu halde bunun sağlanamaması saptaması doğru değildir. Bu ve aşağıda koyacağımız diğer belli başlı ‘sözleşme’ler, temelde devletin monarşik karakterini başka bir şeye dönüştürmese dahi, çözmeye başlamıştır. Yazar diğer sözleriyle bunu kendiside belirtmekle birlikte, burada çoğu kez yapıldığı gibi ‘bazı koşullara uyulması’ tanımını kullanmaktadır.
Devletin baş aşağı gidişinin her alanda yaşanması ile, bunlara aranan çözümler III.Selim’e kadar genellikle çözülen eski kurallar ve uygulamalar canlandırılarak, yani tekrar tekrar geriye dönülerek gerçekleştirilmiştir. İlk kez III.Selim’le ve ondan önce de bir ölçüde ‘Lale Devri’ diye adlandırılan dönemde geriye değil, ileriye doğru giderek, bazı çözümler aranmıştır.
Devlet örgütlenmesinde, orduda düzenlemelere gidilmiş fakat bu kez de ulemanın tepkisiyle karşılaşılmıştır. İmparatorluk sınırları içerisinde ulusal bağımsızlık hareketlerinin uç verdiği ve merkezi otoriteyi neredeyse paylaşmaya başlayan odakların palazlandığı bu dönemde, bir sonraki padişah olan 2. Mahmut, özellikle bu sorunlara ‘Batı yöntemleriyle’ çözümler aramış, yeniçeri ocağını kapatmış, devletin merkezi yanını güçlendirmeye çalışmıştır. Ne var ki, salt askeri planda bile ne III.Selim’in Nizam-ı Cedid’i ve ne de Asakir-i Mansure-i Muhammediye, etkin çözümler olamamıştır.Ancak, taşranın sindirilmesini ve birbiri ardına patlak veren isyanların bastırılmasını, bunların karşısına yeniden merkezi otoriteyi çıkarabilmeyi sağlayan bu girişimlerin yanı sıra, özellikle Balkanlar’daki ulusal akımların çağdaş karakter kazanmasında, Rus gericiliğinin de rol oynadığını belirtmek gerekir.
Rusya’da , bir yandan sürekli savaşlar nedeniyle merkezi devlet zaafa uğruyordu. Öte yandan Rusya, özellikle Balkanlar’a kadar ulaşan ulusal hareketlenmenin önüne çıkan bir engel olarak belirginleşiyordu.
Osmanlı Devleti’nde yenileşmenin özellikle ve öncelikle ordu üzerinde uygulanması, doğal olarak orduyu diğer kurumlardan daha ileri ve etkin bir konuma sokuyor, batılı olma çırpınışlarının belli ölçüde de olsa bu kurumda gerçekleşmesini getiriyor, ona ilericilik misyonu yüklüyordu. Dolayısıyla, toplumun giderek hemen hemen bütün kesimlerinin gözünde ordu bu yönüyle simgeleşirken, siyasal gücü de gelişiyordu. Nitekim çeşitli fikir akımlarının ilk kez ordu içinde filizlenmesi, subayların Batı ile somut ilişkilerinden de kaynağını alarak belirginleşiyor ve izleyen süreçlerin belli başlı politik yönelim ve tutumları genellikle bu kesimden geliyor ya da mutlaka bu kesimi de kapsıyordu.
Bu bağlamda şekillenen Jön-Türk hareketi, İttihat ve Terakki ve Meşrutiyet ilanlarına gelmeden önce, sözkonusu yüzyıllardaki gelişmeleri kısaca yeniden özetleyerek, durumu çeşitli sektörler ve sınıflar açısından da inceleyelim.
ÇÖZÜLÜŞÜN NEDENLERİ
Serbest rekabetçi kapitalizmin egemen biçim haline geldiği ülkelerin en ileri olanlarının emperyalistleşmesiyle birlikte, eşitsiz gelişmeye dayanan bir sistem olan kapitalizmin düzeyinin, henüz bu tür bir dönüşümü olası kılmadığı ülkeler kapitalizm öncesi ekonomi biçimlerinin egemen olduğu ülkeler, emperyalizmin boyunduruğu altına girdiler. Emperyalizm dünya topraklarını paylaşırken, çeşitli ülkeleri sömürge ve yarı-sömürgeleri durumuna getirdi. Bu ülkelerden biri de Osmanlı İmparatorluğu idi.
Osmanlı ülkesinin etkin bir iç dinamikten yoksun olması, durağan bir nitelik taşıması, toplumun özgücü ile daha ileri bir toplumsal yapılanmaya dönüşümünün yolunu tıkayınca, Avrupa’nın gerisinde kalan Osmanlı ülkesi, süreç içinde gücünü yitirdi. Avrupa’nın güdümüne girdi. Avrupa kapitalizminin rekabetine dayanamayan toplum içindeki prekapitalist unsurlar ezildi ve emperyalist dönüşüm süreciyle birlikte ülke de yarı sömürgeleşme sürecine girdi.
Merkezi feodal Osmanlı devletinin çözülmesinin ve yerini yeni-sömürge bir ülkenin komprador, feodal karakterli ilişkilerine terk etmesinin önde gelen nedenlerini şöyle özetleyelim;
Birincisi; klasik Osmanlı düzeninde başlıca üretim alanı olan toprak üzerindeki özel mülkiyetin sınırlı ve üretim sürecinin özelliklerini belirlemekten yoksun bir düzeyde olmasıdır. Bu durum, topluma dinamizm kazandıracak güçlü bir rekabetin oluşmasını engelliyor, statikliği getiriyordu. Ticaretin ağırlıklı olarak merkezi feodalitenin denetiminde sürmesi de ticaret burjuvazisinin gelişmesine gem vuruyordu. Toplumsal oluşumların belirsizliği, sınıfların klasik karakterler göstermemesi ve iç içe geçmişliği, toplumsal faktörlerin özgünlüğü, sınıfsal gelişmeleri gözlerden uzak tutmuştu.
Bu koşullarda Osmanlı toplum yapısı kaçınılmaz olarak ‘birey’ insanı yaratamadı. Unutmamak gerekiyor ki, burjuvazinin varlığı, öncelikle ‘birey’ insanının varlığını gerektirmektedir. Sistemin güçlü teokratik özellikleri, Osmanlı toplumsal ve düşünsel oluşumlarının yapılanmasında bireysel bilinçlenmeyi dondurmuş, birey yüzyıllardır boyu kendi varlığına kayıtsız yaşamış, kendisi için düşünme ve kendisi için hareket etme eğilimi kazanmamıştı. Toprak, sultanın yaşama alanı idi. Yalnızca sultanın varlığı olarak kabul edilen toprağın en temelde tek elden yönetimi (ki sultanın bunları işletmek üzere geçici olarak tımarlı sipahi ve zaimlere verme koşullarını açıklamıştık) ve köylüden kapıkuluna kadar uzanan merkezi otoriteye çeşitli düzeylerde bağımlılıklar, toplumsal yapılanmaya bu özelliklere uygun pasif bir karakter kazandırmıştı. İmparatorluğun ekonomik ve politik sarsıntısına ve 19. yy’da iyice çözülerek bir yarı sömürgeye dönüşmesine kadar, bireyin bilinçlenerek varoluşu ve geleceğini arama tavrı yok gibiydi.
Diğer önemli nedenler ise şunlardı:
– Bulunan yeni ticaret yollarının etkisiyle Osmanlıların elindeki ticaret yollarının önemi kaybolmuş, bu sayede elde edilen gelirler azalmıştır.
– Amerika kıtasının yağmalanmasıyla zenginleşen Avrupa, İmparatorluğa besin ve hammadde sağlanan Pazar olarak bakmaya başlamış ve ekonomi batı için hammadde üreten bir niteliğe bürünmüştür.
– Onbeşinci yy. sonlarına doğru Batı, ‘merkantilist’ bir politika izlemeye başlamıştır. Böylece, imalat etkinliklerinin gereksindiği sermaye birikimi sağlanıyordu. Bu olgu, durgun ve bağımlı Osmanlı ekonomisinin benzeri önlemleri almamasına koşut olarak, (kapitülasyonlar merkantilist bir yaklaşımı engelliyordu) Osmanlı ekonomisinin Avrupa’nın gerisinde kalmasını getiriyor ve tarıma bağımlı durgun özelliğin aşılamamasına neden oluyordu.
– Ordunun giderleri çok artmıştı. Fetih kaynaklarının kuruması, savaş sonlarında alınan ganimetlerin yok olması, orduyu kâr lı bir sektör olmaktan çıkararak, ekonomi üzerinde ağır bir yük durumuna sokmuştu.
YARI-SÖMÜRGELEŞME SÜRECİ
Devletin bunalımdan çıkabilmek için gelir kaynağı olarak toprağa el atması, tarım politikasında köklü değişiklikler yarattı. İltizam uygulamasının devreye girmesi ile artı ürünün reayadan alınış biçimi değişti. Aynı zamanda paranın değeri de düşüyor ve kapitülasyonlar süreklilik kazanıyordu. Tımarlı sipahinin dolaylı biçimde aldığını, mültezimin dolaysız olarak alması; mültezimin, piyasa mekanizmasının ilerleyişine uygun önlemler alabileceği ve kendisini birikime dayanan bir düzenin gereklerine göre düzenleyebileceği anlamına geliyordu. Dolayısıyla daha çok kazanma isteği köylü üzerinde baskıyı yoğunlaştırırken, kent tüccarları, ayan ve bağlaşıkları, yeniçeriler, yüksek bürokratlar, mültezim durumuna geldiler.
Onsekizinci yy’ın ortalarında Balkanlar’da üretilen tahıl, mısır, pamuk, tütün ve sığıra Avrupa’da artan istem, kapitalizmin , zayıflamış Osmanlı Devletine, kendilerine daha çok ticari ayrıcalık vermesi için baskıda bulunmalarının nedenlerinden biri oldu. Kapitülasyonlar artık Osmanlılarca tek taraflı feshedilmeye çalışılan ikili anlaşmalar durumundaydı.
1774 Küçük Kaynarca Antlaşması’yla, Karadeniz ticaretinde Osmanlı tekeline son veriliyor, Boğazlar Ruslara açılıyordu. Yabancı elçilik ve konsoloslukların giderek güçlenmesi, Müslüman olmayan Osmanlı uyrukluların vergiden bağışıklık gibi ayrıcalıklar elde etmelerini olası kıldı. Bu gayrı-müslüm kesim, Müslüman tüccarların hem kara hem de denizlerde zaten zayıf olan durumlarını daha da zayıflatmak üzere, Avrupalı ticaret burjuvazisinin şubeleri durumuna geldiler. Özellikle Balkanlarda, kapitalist ilişkinin yayılması ve ilerlemesinde kompradorlaşmaya yüz tutan bu unsurların önemli etkisi oldu.
Aynı dönem ilk kez, devletin ithalatı, ihracatı aştı. Bu gelişme, toplumdaki tüketim alışkanlıklarını dönüştürerek el zanaatlarının çökmesine neden oluyor, diğer yandan devleti hızlı biçimde borçlanmaya itiyordu. Devletin Avrupalı kapitalistlere giderek daha çok borçlanmasında, komprador tüccar anahtar rol oynuyordu. Çoğu kez, bir borçlandırma sistemi ile komprador tüccarlara, artı ürün üzerinden ve piyasa altında haklar tanımaya zorlandılar.
Ülkenin giderek artan biçimde Avrupa kapitalizmine bağlanmasına koşut olarak çeşitli toplumsal, siyasal düzenlemeler gündeme geldi. Bu düzenlemelerden sivil-asker bürokrasisinin kazancı, artı üründen alınan paylarla biriktirilen servetlerini güvence altına alabilmek; mültezimin kazancı, fiili olarak el koyduğu toprağın hukuki olarak da mülkiyetini kazanmak; kompradorun ve levantenin kazancı, kapitalizme bağımlılığın artması sonucunda başlıca egemen güç durumuna gelmekti. Sonuçta, gerçekleştirilen düzenlemeler, gümrük duvarlarının kaldırılmasını, ticaret ve mülkiyet hakkının yabancı uyruklara da tanınmasını, yabancıların can ve mal güvenliklerinin sağlanmasını getirdi.
Osmanlı Devleti’nin komprador-feodal bir karakter kazanma sürecinde önemli halka da , İngiltere ile yapılan Balta Limanı Antlaşmasıydı. Genellikle komprador-feodal devletin oluşumu yolunda bir dönemeç olarak kabul edilen antlaşmanın imzalanmasında, Mısır valisi Mehmet Ali Paşa ile girişilen savaşta İngiliz desteğini elde etmek çabası önemli rol oynadı. Bu girişim, sarsılan ve giderek yozlaşan durumun düzeltilmesinin yolunu açmak amacıyla gündeme getirilse de, devletin çöküşünde önemli bir rol oynayan bir olgu oldu. Bu antlaşmayla ülke sınırları içinde yabancıların ticaretlerine geçmişte koyulmuş olan kayıtlar kaldırılıyor, İngiltere ülkenin iç ticaretinde dolaysız bir biçimde yer almaya başlıyordu. Ülkeyi kapitalist devletlerin denetimine götüren bu süreçte, söz konusu anlaşmayı, Gülhane-Hatt-ı Hümayun’u (1839), Islahat Fermanı (1856), Arazi Kanunnamesi (1858) gibi düzenlemeler izledi ve kapitalizmin gereksindiği hukuk oluşturuldu.
Kapitalizmin yükselmesine koşut olarak sermaye ihracının giderek daha yoğun kullanılan bir sömürü yöntemi haline gelmesi, Osmanlıların 1856’dan başlayarak Avrupa ülkelerine borçlanmaya başlamasını doğurdu. Bağımlılığı hızlandıran bu süreç, 1868 yılında sermayesi tümüyle yabancı olan Osmanlı Bankası’nın kurulmasını ve kağıt para çıkarma yetkisini tekeline almasıyla yoğunlaştı.
Yarı-sömürgeleşme süreci, devleti mali açıdan tam bir iflasa sürüklemiş ve 1875 yılında borçların faizlerinin bile ödenemeyeceği açıklanmıştı. Bu durum giderek tekelci bir karakter kazanmakta olan kapitalist ülkelerin, Osmanlı ülkesini tümüyle denetlemek için borçların ödenmesini güvence altına almak gerekçesiyle Düyun-u Umumiye (Genel Borçlar)’yi kurmasını getirdi (1882). Artık ülke üzerinde sarayın yüzeysel bir görüntü haline gelmiş, denetim esasta Düyun-u Umumiye ve yabancı elçiliklerin eline geçmiştir.
Düyun-u Umumiye’nin kuruluşu ile ulusal gelir kaynaklarının bir çoğu rehine verilmiş, çok geçmeden de bir yabancı sermaye akını, bir ayrıcalık dağıtımı furyası başlamıştı. Borçlar rejimi, yalnızca borçların ödenmesinin güvenceye alınması için kaynaklar üzerine haciz konularak işlenmesi ve gelirlerin denetlenmesi işi değildi. Bu rejim aynı zamanda, borç durumundan işletme sermayesi durumuna çevrilen büyük bir yabancı sermaye korporasyonuna, bu kaynakların işletilmesi önerisinin verilmesi demekti. Devlet ya da özel girişim artık bunları işletme ve geliştirme işinden kendiliğinden uzaklaşacaktı. O koşullar altında reform yapmak gerekecekse, bu ancak kaynaklara egemen olan sermayenin kendi hesaplarının el verdiği, gerektirdiği ölçüde yapılabilirdi. (11)
Düyun-u Umumiye yalnızca borçlarla ilgili alacakları kollayan bir kuruluş değildi. Gerçekte Düyun-u Umumiye, emperyalist sermayenin ülkeye girişini, hangi alanlarda ne tür ayrıcalıklarla gerçekleşeceğini araştıran, organize eden ve emperyalist sermayenin en uygun koşullarda kazanç edinmesini amaçlayan bir kuruluş durumundaydı. Halk ve devlet durmadan yoksullaştığı halde Düyun-u Umumiye’nin geliri artmaktaydı. 1882-83 gelirlerine oranla örneğin 1911-12’de, yani 28 yıl içinde bu gelir %28 oranında artmıştı. 1911-12’de devletin gelir kaynaklarının üçte biri, 1910’da gümrük vergilerinin %95,4’ü ve kazanç vergisinin önemli bir kısmı Düyun-u Umumiye’ye gidiyordu. Böylece devlet bir kalkınma aracı değil, emperyalistlerin kazançlarını koruma şubesi oluyordu. (12)
Bu dönemde artık tüm sanayi, nafia (demiryolları, limanlar, sulama işleri) ve kamu hizmetlerinin çoğu, tüm madenler, ticaretin geneli, bankacılığın tümü, sigortacılık, deniz, göl, nehir, nakliyat işletmeleri bir kısım tarım yatırımları, emperyalist sermayenin denetimi altındaydı. Borçlandırma ve sermaye yatırımı bağlamında önde gelen ülke Fransa’ydı. Türkiye’de 3 Milyar frank Fransız sermayesi yatarken, bu ülkeyi sırasıyla Almanya ve İngiltere izliyordu.
Meşrutiyet’e gelindiğinde, Osmanlı Devleti faiz ve borç amortismanı karşılığı olarak yılda ortalama 7.5 milyon lira ödemeye zorunluydu. Abdülhamit döneminde yoğunlaşan ödemelere karşın, borç alımı durmamış, tersine sık sık alınan avanslar karşılığında, 23 milyon altın liraya yakın borç birikmişti. Bunlar Deutsche Bank, Türkish National Bank, İmperial Ottaman Bank, Banque Françoise, Banque de Selaque, Düyun-u Umumiye, Tütün Rejisi, Fenerler İdaresi gibi sermayesi tümüyle yabancı olan kurumlara verilmekteydi. Borç ve avans karşılığı olarak gösterilen gelir toplamı olan 16.5 milyon altın lira, devletin bütün gelirlerinin yarısıydı. Borç ve avansların hiç biri ekonomik yatırım için değildi. Devletin idari ve askeri harcamalarına, zabıta masraflarına (vb. kendisini ayakta tutacak alanlara) yönelikti.
Emperyalizmin ülke tarımı üzerindeki olumsuz etkileri de iki grupta toplanabilir:
Birincisi; ülke içinde ulaşım olanaklarının sınırlı olması nedeniyle, uzak yörelerden kıyılardaki büyük kentlere tarım ürünlerini aktarmak hemen hemen olanaksızdı. Aktarım olanağı olduğunda da uzun süren yol, ya ürünün bozulmasına, ya da maliyetin artmasına neden oluyordu. Oysa aynı kıyı kentlerine (örneğin İstanbul, İzmir) dış ülkelerden deniz yoluyla daha ucuza tarımsal ürünler getirilmekteydi. Böylece, yerli ürünlerin rekabet şansı ortadan kalkıyordu. 1860’lardan sonra demiryollarının yabancı sermaye tarafından yapılması, demiryolu çevresindeki çiftliklerin emperyalistler tarafından sömürülmesi olgusunu ortaya çıkarmıştı.
Ucuz tarım hammaddesinin Batı’ya açılması; pamuk, tütün, kuru üzüm, fındık gibi ürünler üzerindeki sömürüyü arttırmıştı. Demiryolları, geçtiği yerlerde kapitalist ilişkileri güç ve çarpık da olsa yerleştirirken, emperyalizmin tarıma yönelik sömürüsünü olanaklı kılıyor ve bu yöredeki etkinliğe katkıda bulunuyordu. Örneğin, İzmir-Aydın demiryolunun Dinar’a kadar uzatılmasından ötürü, bu bölgeden toplanan vergi gelirleri 1885-1906 arasında %42,5 dolayında yükselmişti. (13)
Orta Anadolu’da (Bağdat demiryolunun geçtiği alanlarda) ve Ege Bölgesinde Ondokuzuncu yy’ın sonlarına doğru, kapitalist ilişkilerin belirgin bir biçimde geliştiği görülüyordu. Bu arada Batı Anadolu’da, Menderes vadileri ve bu vadilerin kıyı alanlarında, büyük bir çoğunluğu İngiliz’lere ait olan yabancı çiftlikler de görülmekteydi. İngiliz, Rum, Ermeni ve Yahudilerin elinde bulunan çiftlikler 5-6 milyon dönüme erişmişti. (14)
İkincisi; dönemin özelliği, emperyalist sermayenin ve bu sermayenin ülke üzerindeki etkinliğinin ülke iç pazarının gelişimini aşan boyutlar kazanmasıydı. Giderek çeşitli sektörlerde oluşturulan emperyalist sermayeli kuruluşlar, ürünün pazarlanmasının ve satışının tek yetkilisi olmaktaydılar. Örneğin bir önceki bölümde de değindiğimiz gibi bu tip bir kuruluş olan Tütün Rejisi, 40 yılı aşkın bir süre tütün üreticisini sömürdü. Rejinin ortalama yıllık karı 2 milyon altın liraydı. 130.000’i aşkın tütün üreticisini sömüren reji, beslemeleri aracılığıyla, reji sömürüsünden kurtuluşu küçük çapta tütün ekmekte bulan 20.000’den fazla yoksul aileyi öldürmüştü.(15)
Osmanlı toplumuna egemen olan süreç feodalizm, baş çelişme ise feodalizmle köylülük arasındaki çelişmeydi. Kuşkusuz bu çelişme, Batıdaki örneklerinden değişik özellikler taşıyordu. Ülkenin yarı sömürgeleşmesine bağlı olarak saray, asker-sivil bürokrasinin üst düzeyi, ulema, fiili olarak üretimi gerçekleştiren ana sınıf durumundaki köylülüğün sömürüsünden önemli pay almaktaydı. Ayrıca bu kesim, feodal karakterini yitirmeden, emperyalizmin ülkedeki sömürüsünün önde gelen aracı durumundaydı. Feodal karaktere eklenen komprador nitelik, oldukça karmaşık ve geri ilişkilerin üzerinde yükselen toplumsal yapılanmanın tepesinde yer alan kesimi bir anlamda yaşatan neden oluyordu. Ancak süreç, saray bürokrasisini, giderek yarı sömürge yapının gereksinme duymadığı bir fazlalık durumuna getiriyordu.
Komprador feodaliteyi oluşturan diğer kesim ise toprak ağalığı idi. Osmanlı toplumunda toprak ağalığı her dönem vardı. Örneğin Kürdistan’da toplumsal düzen bu temelde biçimlenmişti. Ancak, toprak ağalığının toplumsal yapının etkin bir unsuru durumuna gelmesi, yukarıda nedenleri anlatılan klasik toprak düzeninin bozulmasıyla gerçekleşti. Ondokuzuncu yy ise bu duruma daha belirgin bir karakter kazandırdı.
Burjuvazi ve işçi sınıfı, etkili sınıflar değildiler. (16) Ulusal burjuvazi oluşamamıştı. Yarı sömürgeleşme süreci, kapitalist ilişkileri İstanbul, İzmir, Selanik gibi kentlerde, Çukurova ve Ege gibi önemli tarım bölgelerinde etkili kılmış, ama toplumsal yapılanmaya yön veren ilişkiler durumuna sokamamıştı. Komprodor ticaret burjuvazisi böyle bir temelde, liman kentlerinde oluştu. Bu kesimin oluşumu, levantenlere ve emperyalizmle levanten arasında aracılık yapan bazı azınlıklara dayanıyordu. Sanayi burjuvazisi yoktu, işçi sınıfı ise kapitalist ilişkilerin yetersizliğine koşut bir güçsüzlük içindeydi.
Genel olarak özetlemeye çalıştığımız bu sınıfsal tabloyu şimdi biraz daha geniş olarak, Jön Türk Devrimine etkileri bağlamında ele alalım.
SARAY
Bu kesim, 19. yy boyunca gücünü önemli oranda yitirmişti. Klasik düzenin sınırsız yetkilerle donanmış sultanı, bu yüzyılda gücünü ve otoritesini, önce ayanların temsil ettiği yerel otoritelerle, sonra bürokrasi ve ulema ile, sonrasında ise emperyalizmle paylaşmak durumunda kaldı. Jön Türk İhtilali öncesinde sultan, bir nolu komprador duruma gelmişti. Abdülhamit yönetimi emperyalizmin, komprador burjuvazinin, yabancı elçiliklerin, Düyun-u Umumiye ve diğer rejilerin ülkeyi sömürüsünün bir aracı durumundaydı. Bu güçler arasında bir denge oluşturan ve bu durumu kullanarak emperyalist sömürüden belli bir pay da alan Abdülhamit’in yine de gelir kaynağı yoksul köylülerden toplanan vergilerdi. Ancak saray giderek idari masrafları bile emperyalizmin finansmanı ile karşılayabilecek bir pozisyona sürüklenmekteydi. Vergi gelirleri saray, bürokrasi ve ulemanın üst düzeyi tarafından yağmalanmaktaydı.
Birinci Meşrutiyetin ardından tahta geçen ve 33 yıl tahtta kalan Abdülhamit dönemi, kapitalist tekelleşme ve dünyayı paylaşma dönemiydi. Sultanın kendisi de bu sürecin ülkeyi sömürgeleşme ve parçalanmaya ittiğinin farkında idi. Böyle koşullarda, meşruti bir yönetimin ve göreceli de olsa özgürlük koşullarının, çeşitli ulus ve milliyetlerde bağımsızlaşma eğilimini açığa çıkaracağı ve hareketlendireceği olasılığı onu koyu bir zorbalığa itecekti.
Bunu yaparken, Birinci Meşrutiyet’i gerçekleştiren asker-sivil bürokrasi ve ulema ittifakına karşı, bu ittifakı parçalamaya yönelmiş ve ordu, bürokrasi ve ulemanın üst düzeyini kendisine bağlı unsurlardan yeniden oluşturmuştu. Varlık temelini Osmanlıcılığa ve İslamcılığa dayandıran Abdülhamit, bu durumuyla uluslaşma sürecinin önünde ciddi bir engel olmuş, “Türklük” kavramının her zaman karşısında yer almıştır. Muhaliflerini güçlü ve etkin bir zabıta ve istihbarat örgütüyle denetim altında tutan Abdülhamit’i böyle kritik bir dönemde 33 yıl tahtta tutan neden ise, denge politikasını büyük bir ustalıkla uygulaması ve din unsurunu etkili kullanımıyla halkı istismar etmeyi başarması olmuştu.
BÜROKRASİ
Osmanlı merkezi bürokrasisi, yüzyıllar boyunca güçlenmiş ve sonuçta iktidar ortağı güçlü bir katman durumuna gelmişti. Abdülhamit, bürokrasisinin gücünü görerek, önce ulema ile bürokrasiyi dengelemiş, sonra da bu kesimlerin üst düzeyini kendisine bağlı kılmıştı.
Bu durum, bürokrasiye iç tutarlılıktan yoksun ideolojik bir karakter kazandırdı. Balkan ülkelerinin imparatorluktan ayrılmaları, geriye %90’ı yüzyıllardır aynı biçimde yaşamakta olan yoksul bir nüfus bırakmıştı. Kentli aydınlar, dış dünya ile ilişkilerinden dolayı, yapısal düzeylerinin elverişlilik sınırlarının ötesinde özlemler edindiler. Gelişmeme ve dolayısıyla gerileyiş, toplumsal ve siyasal çerçevenin engellemeleriyle açıklanıyor ve söz konusu engellerin kaldırılmasıyla hızlı bir gelişmenin yolunu açabileceklerini umuyorlardı. Ancak kendileri de böyle bir sıçramanın gerektirdiği bilgi ve beceriden geniş ölçüde yoksundular. Bu bürokratik kesim, gelişme örneği olarak Batı’ya bakıyor, emperyalist ülkelere kapitalizmi geliştirme yolundaki ülkelerden biri için yararlı olacak ilke ve tutumların, ötekinin zararına olacağını göremiyorlardı.
Bu durum süreç içinde bilinçli bir tutuma dönüştü ve Türkiye bürokrasisinin geleneksel çizgisi durumuna geldi. Sonraları İttihat ve Terakki dönemi ve Kemalist Diktatörlük dönemi bu olguyu oturtan örnekler olacaktı.
Bürokrasinin bu karakteri, kendi içinde hangi emperyalistin ülke yararına olacağına ilişkin görüş ayrılıklarından kaynaklanan bir çatışmaya neden oldu. Bürokrasinin yönetim üzerindeki ağırlığını azaltması, dolayısıyla 1. Meşrutiyet’in daha yerleşme olanağı bile bulamadan boğulmasında Abdülhamit’in başarılı olmasının nedenlerinden biri de buydu. (17)
Egemen üretim ilişkilerinin bir sonucu olarak toplumsal artı ürünün kullanımında önemli payı olan Osmanlı bürokratı, yarı-sömürgeleşmeye bağlı olarak bu konumunu emperyalizmle paylaşmaya başladı. Bunun sonucu, artı-üründen giderek azalan bir pay alması ve tüketime yönelik devlet harcamalarının bu pay içindeki oranının artması oldu. Bu durum giderek Osmanlı bürokrasisinin en önemli sorunu haline geldi. Nihayet ekonomik durumun her yönden iyice sarsılması, Osmanlı bürokrasisini yenilenme çalışmalarına itecek, bu çabanın sonucu olarak 1. Meşrutiyet doğacaktı.
TOPRAK AĞALIĞI
Klasik feodal düzende geleneksel Osmanlı toprak düzeni arasındaki temel ayrım, artı-ürünün alınış biçiminden kaynaklanıyordu. Ne var ki, Osmanlıların geleneksel düzeni 16. yy’dan sonra bozulmaya başlamıştı. Bu bozulma sürecinde kırsal kesimde reaya-saray-sipahi ilişkileri; yerini, mültezim, ayan ve toprak ağalarıyla topraksız köylü arasındaki ilişkilere bırakmıştı. Miri toprak düzeninin bozulmasıyla, kırsal alanda üretimi denetleyen güçler öne çıkmıştı. Bu, klasik feodal öğelerin Osmanlı toprağında uç bir belirişiydi. Klasik feodalizmin varlığı bazı koşulların da varlığını gerektirir. Derebeylik, öncelikle bireyin geniş ölçekli toprak sahibi olmasıyla bağlantılıdır. Bu durum Kürdistan bir yana bırakılacak olursa, Anadolu’da çok geç oluşmuştu. Kürdistan’da ise sistemli bir feodaliteden çok aşiret ilişkileri temelinde yükselen ham bir feodalizm egemendi.
Başlangıçta büyük toprak sahipliğinin ve ağalığın hukuki bir dayanağı yoktu. Ama Tanzimat’la birlikte oluşmaya başlayan yasal çerçeve, bu bağlamda geri adımların atılmasına neden oldu. 1847, 1858, 1870, 1880 ve 1913 yıllarında çıkartılan çeşitli yasa, yönetmelik vb. düzenlemelerle topraktaki özel mülkiyet güvence altına alınacaktı. (18)
Meşrutiyet’e gelindiğinde toprak ağalığı özellikle Kürdistan, Çukurova ve Ege’de yoğunlaşmıştı. Kürdistan’da durum zaten merkezi feodal düzenin egemen olduğu yüzyıllarda da aynıydı. Saray ve Kürt aşiret reisleri arasındaki özel anlaşmalar, feodal aşiret ilişkilerini bu bölgede öteden beri egemen kılmıştı. Ege ve Çukurova’da ise kapitalist ilişkilerin yavaş yavaş tarımcılıkta uç verdiği gözlemlenmekteydi. (19)
KÖYLÜLÜK
Enflasyon dönemlerinin vurgunları, faizcilik ya da mültezim soygunculuğu ile kazanılan servetlerin büyük bir bölümü emin ve verimli bir yatırım alanı olarak tarımcılığa aktı. Ağır vergiler altında ezilerek ekonomik varlığı çok zayıflamış olan ve ucuz kredi kaynaklarından da yoksun bulunan köylünün elinden tarlaları alınarak büyük çiftlikler kuruldu. Böylece, Türkiye’nin geleneksel tarım düzeni bozuldu ve topraklarını yitirip tasfiye edilmeye başlanan eski müstakil çiftçilerin yerini zengin çiftlik sahibi zorbalar ya ağalık aldı. Öte yandan, bu sınıfın elinde ırgatlaşan topraksız köylüler oluşmaya başladı.
19. yy boyunca yaygınlaşan toprak ağalığı, aynı zamanda köylünün topraksızlaşması sürecinin yoğunlaşması anlamına gelmekteydi. Giderek topraksız ve yoksul köylülük, küçük üreticiliğin önüne geçerek, köylü kitlesinin en geniş kitlesi durumunu aldı. Bu süreç küçük üreticiyi de etkileyecek, tüccara, tefeciye borçlananlar, bürokrasi yerine toprak ağasına sığınacaktı.
Bunlara karşın, köylülük hareketlenme eğilimi taşımıyordu. Gerçekte Osmanlı tarihi, Batı’da örnekleri görülen tipte güçlü ve açık sınıfsal temele sahip bir başkaldırı geleneğine sahip olmamıştı. Ağır aksak ve çarpık başlamış bulunan uluslaşma süreci, köylülüğe uzanabilmiş değildi. Dolayısıyla Jön Türk İhtilali arifesinde köylülük, düzene karşı gelişecek bir hareketliliğin temel gücünü oluşturacak niteliğe ve özelliklere sahip değildi.(20)
Osmanlı ülkesinde köylülüğün mülksüzleştirilmesi olgusuyla çeşitli dönemlerde karşılaşmaktayız. Örneğin nüfus artışı tefeci sömürüsüyle birleşince köylülüğün mülksüzleşmesine neden olmaktaydı. Ama nüfus artışı, tefeci sömürüsü, ağır vergi yükleri, Celali isyanları, toprak düzeninin bozulmasından kaynaklanan etkenler, ağa baskısı, vb. nedenlerden doğan mülksüzleşme olgusu, mülksüzleşen unsurların genel anlamıyla ücretli işçi durumuna dönüşmesi gibi bir sonuç getirmemiştir. Batı’daki gibi, kapitalizmin gereksindiği ilk birikime kaynaklık eden, mülksüzleşen köylünün emek gücünü satın alacak sermayenin olmaması nedeniyle, benzer bir süreç yaşanamadı. Üretici güçlerin gelişmesinin önünde engel duruma gelmiş bulunan feodal mülkiyet ve küçük üreticilik parçalanamadığı için mülksüzleşen yığınlar eski üretim biçiminin temeli üzerinde yeniden üretimi zayıflatan etkenler oldular.
Ülkede, sanayi sermayesine bağlı Batılı tüccarların, mamül madde yerine hammadde satın alması ve yerine mamül madde satması, bir iç pazar yaratılmasına olanak sağlayacak, ama bu iç pazar köylüyü tüccar aracılığıyla yabancı sermaye ile karşı karşıya getiren bir pazar olacaktı. Dolayısıyla bu iç pazarlar, içerde yıkıma uğrayan feodal üretim biçiminin bağrında serbest duruma gelen üreticilerin ücretli işçiler olarak üretime katılacağı, (bir başka deyişle, üretici güçlerin gelişmesini sağlayan) bir iç pazar olmayacak, üretici güçleri tahrip eden ve yıkan bir iç pazar olacaktı. Dolayısıyla zanaatçılık ve giderek ona bağlı yarı hammadde üretimine eklemlenmiş bulunan zanaatçılığı yıkacaktı. (21)
Köylü ailesinin kendi kendisine yeterli birliğinin parçalanması, iplikçiliğin ve dokumacılığın sermaye tarafından ele geçirilmesi ve iç pazar yaratılması, İmparatorlukta yabancı sanayi sermayesi tarafından gerçekleştirilmeye başlanmıştı. (22) Böylece yabancı sermayenin mülksüzleşen köylü kitleleri, kendisini mülksüzleştiren sermayenin karşısına ücretli işçiler olarak çıkmamakta, işsizleşmekte ve serfleşmekteydi. (23) Jön-Türk devrimi öncesinde köylülüğün durumu kısaca böyleydi.
TEFECİ BEZİRGAN
Geçmişte rekabet koşullarının olmadığı ya da bu yönde güçlü bir dinamizm taşımayan kır toplumsal ilişkisi, bağrında asalak bir katman olarak tefeciliği yaratmanın koşullarına sahipti. Bu bağlamda doğu toplumları, tarihleri boyunca rekabet ve otodinamizmin güçlü olmadığı üretim ilişkilerinin bir sonucu olarak tefecilik olgusu ile birlikte yaşadılar. Osmanlı toplumu da bunlardan biri oldu. Merkezi feodal düzenin çözülüşü ve yarı-sömürgeleşme süreci, tefeciliği daha da etkili kılan nedenler olacaktı.
Tefecilik, özellikleri temel çizgiler bağlamında bugün de sürmekte olan iki ana biçimde görülmekteydi. Kentlerde para alım satımıyla uğraşan bir kesim, Jön-Türk ihtilali öncesi de iyice önem kazanmış durumdaydılar. Tarihe Galata Bankerleri olarak geçen tefecilik, bu yönüyle toplumun nabzını elinde tutan önemli bir güç ve dolayısıyla da devlet bürokrasisinin başlıca rakiplerinden biri durumundaydı.
Kırlarda ise tefecilik daha değişik özellikler taşımaktaydı. Mültezimin devlete borç vererek vergi toplama hakkına sahip olması, kır tefeciliğini güçlendiren önemli bir etken oldu. Tefecilik esas olarak dönemin koşullarında yaygın ama sarsılan bir güç olan küçük üreticiye yönelmişti. Bu özelliğiyle de sömürüyü yaygınlaştıran (örneğin, ortakçı olarak) ve toprağın belli ellerde merkezileşmesi sürecine eklemlenen etkin bir araç oldu. Dolayısıyla da hem burjuva sınıfını doğuracak ilk birikim engellendi, hem de küçük mülkiyetin yıkımını hızlandırdı.
BURJUVAZİ
Osmanlı toplumu, kapitalist gelişimin bir ön koşulu olarak feodal ilişkilerin bağrında doğan ve giderek feodalizm ile çatışma durumuna düşen, onun aşılması sürecinin başını çeken bir burjuva sınıfa sahip değildi. Toplumda kapitalist ilişkiler daha çok Balkan bölgelerinde uç vermiş ve giderek gelişme yolunu tutmuştur. Bu bölgelerde burjuvazi, kendi ulusal sorununa sahip çıkıyor ve Osmanlılardan ayrılmayı amaçlayan ulusal mücadelelerin etkin gücü oluyordu.
Anadolu’da ise durum daha değişikti. Yüzyıllar süren merkezi feodal ilişkiler, özgür bir ticaret ortamını engellemiş, dolayısıyla bir ticaret ortamını engellemiş, dolayısıyla bir ticaret burjuvazisi oluşmamıştı. Merkezi feodal ilişkilerin yozlaşması süreci ise özel mülkiyeti yaygınlaştırmak gibi bir sonuç doğurmuş olsa da, geç kalmış bir süreç olarak bir burjuva sınıfının oluşmasına gerekli ortamını yaratmaktan çok, Anadolu’da öteden beri etkin bir güç olan tefeciliği beslemek ve geliştirmek gibi bir ortamın oluşmasına hizmet etmiştir. Böyle bir ortamda uç verme şansını bulabilen prekapitalist unsurlar ise, yarı-sömürgeleşmede emperyalizmin rekabetine dayanamayarak kavrulacaktı. Sonuçta, Osmanlı ülkesi kendi dinamiğiyle, toplumsal gelişmenin gereği olan ulusal bir burjuva sınıfı yaratamayacaktı.
Bu koşullarda Osmanlı burjuvazisi, yarı-sömürgeleşme sürecinin ürünü olan komprador karakterler taşıyarak doğdu. Emperyalizm, kendisine işbirlikçi olarak saraylı levantenleri ve müslüman olmayan tefecileri seçmişti. Dolayısıyla, sarayın kompradorlaşması ve bir komprador burjuvazinin doğuşu gündeme geldi.
Bununla birlikte, komprador burjuvazinin gücünü ve yaygınlığını fazla abartmamak gerekir. Sonraları bu yönde yaygın bir inanç oluşmuş ve neredeyse olmayan bir güçlü burjuva sınıf kurgulanmıştır. Kapitülasyonların özellikleri, emperyalizmin ülke içine sızmak için ille de komprador bulmasını gerektirmeyecek kadar avantajlı koşullar yaratıyordu. Osmanlı pazarı emperyalizm açısından son derece açık ve korunmasızdı. Bu nedenle de emperyalizmin kompradoru esas olarak saray oldu.
Yaygın eğilimin yanlışlığı, tefecilikle burjuvazinin karıştırılmasından kaynaklanmaktadır. Bu temelde, İstanbul, Selanik gibi kentlerde yuvalanan tefecileri burjuva olarak görmek;bu sürecin yoz niteliğinin bir sonucu olan tefeciliği salt parayla uğraşmalarından ve emperyalizmle ilişkilerinden yola çıkarak burjuva olarak nitelemek yanlıştır.
Yukarı da konular içinde gördüğümüz gibi emperyalizm ülkenin belli başlı sektörlerinde doğrudan kendisi yer almaktaydı. Bir komprador ticaret burjuvazisi, evet vardı. Ancak bu katman (yarı-sömürgecilik olgusunun niteliği göz önünde bulundurulursa), para alım-satımının üzerine yükselen tefecilerden değil, ülke hammaddesinin işlenmek üzere emperyalizme aktarılmasına hizmet eden ve bazı yan sektörlerde emperyalist ürünleri ülkeye pazarlayan bir kesitten oluşuyordu. Ortak özellikleri de, önemli bir kısmının ve bu arada palazlanmış olanların tamamının, gayri müslüm olmasıydı.
Komprador burjuvazinin gelişimi daha sonraları İttihat ve Terakki döneminde ve savaş yıllarında gerçekleşecek, Jön Türklerin “Türk” burjuva yaratma çabasıyla hız kazanacaktır. Jön Türk İhtilali arifesinde komprador burjuvazi önemli bir güç durumunda değildi.
İŞÇİ SINIFI
İşçi sınıfının ortaya çıkması, sanayi birimlerinin ortaya çıkmasıyla bağlantılıdır. 19. yy’ın ortalarına kadar, (Balkan topraklarını saymazsak) üretim araçlarının mülkiyetinden yoksun, yaşamak için emek gücünü satan (birey olarak değil) sınıf olarak işçiden söz edemeyiz. Ancak 19. yy’ın ikinci yarısında işçi sınıfının oluşmaya başladığını görmekteyiz.
Daha 1845 yılında, toplumda ciddi bir işçi sınıfı olgusu olmadan çıkarılan bir yönetmelikle grev yasaklanmıştı. Ama bu yönetmelik, yaşamın zorladığı bir düzenden çok, önlem niteliği taşıyan bir ‘nizamname’ idi. Nitekim bugün belgelenebilmiş olan ilk grevler, bu ‘nizamname’den çok sonra gerçekleşmişti.
17 Şubat 1872’den önce de işçi direnişleri olmuştu. Ama bunlar daha çok makineleşmeye karşı koyma, madenlere inmeme türünden direnişlerdi. İlk grev girişimi ise, 17 Şubat 1872 tarihli Beyoğlu telgraf işçilerinin eylemi idi. Bunu, 8 Nisan 1872 tarihinde İzmir Demiryolu işçileri izleyecektir. 1872-76 arasında dönemin koşulları içinde önemli sayıda grev olmuştu. Ancak özellikle 1. Meşrutiyet sonrasında yoğunlaşan grevler, Abdülhamit’in zorbalık yıllarında duracaktı. Yine de bu dönem oluşmakta olan işçi sınıfının artık sınıf olma bağlamında zayıf bir hareketliliğe sahip olduğu gerçekti.
KÜÇÜK BURJUVAZİ
Burada küçük burjuvaziyi kategorik olarak belirlemek gibi bir eğilimden çok, düzenin çözülmesi ve sonraki yüzyıllarda toplumsal ilişkilerin tarihsel düzeyde gerilemesi ile, bu sürecin ülkeyi bir küçük mülkiyet ülkesi durumuna getirmesi üzerinde duracağız. Bu anlamda, küçük burjuvaziyi, köşeleri net bir oluşum olarak tanımlamaya çalışmak yerine, yukarıda sıraladığımız sınıf ve katmanların herhangi biri içinde değerlendirilemeyecek çeşitli katmanlar, küçük kategoriler bağlamında ele alıyoruz. Dolayısıyla, kır ve kent küçük mülkiyetine ek olarak, devlet bürokrasisinin orta ve alt kesimleriyle, üretimde fiili olarak yer almayan sektörlerdeki yığınları da küçük burjuvaziyi kabartan etkenler arasında değerlendirmek gerekmektedir. Bu durum, Yirminci Yüzyıl’da da katlanarak sürmüştür.
Küçük üreticiler, Osmanlı toplumunun her döneminde en yaygın kesimlerden birini oluşturuyordu. Kent küçük üreticisi, esnaf ve zanaatkar olarak nitelediğimiz gruplardan oluşmaktaydı. Bunlar, küçük birimlerde üretim yapmakta ve gene aynı yerlerde bu ürünlerin satışını gerçekleştirmeye çalışmaktaydılar. Pazarın sınırlı oluşu, piyasa ilişkilerinin bu alanda bir rol oynaması, küçük üreticiliği sürekli bir yoksulluk içine itmişti. Örneğin İngiliz kumaşının girmesiyle, Osmanlı piyasasına egemen olan küçük dokuma tezgahlarının çıkrıkları duruyordu. öte yandan emperyalist ticaret şirketleri, bazı değerli el ürünlerini piyasadan toplayarak, o alandaki emeğin üzerinden önemli bir sömürü gerçekleştiriyorlardı. İngilizlerin Batı Anadolu’daki küçük halı dokuma tezgahlarını örgütlemeleri, bu nitelikteki sömürünün bir başka örneğiydi. (24)
Kır küçük üreticiliğini ise, geçimlik toprağı içerisinde kapalı bir ekonomi biriminin kendine yeterliliği oluşturuyordu. Çevredeki toprak ağaları, bu nitelikteki küçük üreticinin emeğini; yarıcı, ortakçı, maraba, vb. çeşitli biçimlerde sömürmeyi başarmaktaydı. (25)
Kır küçük burjuvazisinin bir diğer kesimini de yerel eşraf oluşturmaktaydı. Taşra kent ve kasabalarında etkin bir unsur olarak yer alan eşrafın önemli bir bölümü tefeci ve toprak ağası kategorilerine girmekteydi. Palazlanma olanağı bulamayanlar, küçük burjuva özelliklere sahiptiler. Eşrafın bu kesiminin emperyalizmin varlığından zarar görmesi, uluslaşma sürecine yatkın bir karakter kazanmalarına neden oluyordu.
Küçük burjuvazinin bir diğer kesitini de üretimde fiili olarak yer almamakla birlikte, tefeci olarak bu kat içinde yer alan unsurlar oluşturmaktaydı. Geniş bir insan potansiyelini kapsayan ve hantal bir yapısı olan devlet bürokrasisinin aynı zamanda en yaygın kesimini oluşturan alt kademeleri; öğretmenler, doktorlar, hukukçular, vb. küçük burjuvazinin sayısını daha da kabartmaktaydılar.
Küçük burjuvazinin bu bölümünün özelliği, aydın ve yarı-aydın karakterine uygun olarak, toplumun duyarlı bir kesitini oluşturması ve toplumun kendi kendini aşması yolunda rol oynamaya elverişli niteliklere sahip olmasıydı. Bu özellikleri söz konusu kesite, Jön Türk hareketine temel olma sıfatını kazandırdı. Ulusal bir burjuvazinin olmadığı koşullar, burjuva sloganları bu kesitin sırtına yüklüyordu. Bu bağlamda söz konusu kesit aynı zamanda uluslaşma sürecinin de dinamiği olma işlevini kazandı.
YENİ OSMANLILAR VE BİRİNCİ MEŞRUTİYET
Osmanlı asker-sivil aydınları, Tanzimat sonrasında yaşanan sürecin etkisiyle, burjuva toplumuna özgü liberal düşünceleri, burjuva değerleri ve yaşam biçimini yakından tanımaya başlamışlardı. Bu durum, kendine uygun bir kültür yaratmakta gecikmedi ve toplumun asker-sivil, aydın ve yarı aydınları arasında ses buldu.
Türkiye’de kurulan, sonra 1867’den itibaren etkinliklerini Avrupa’da sürdüren Yeni Osmanlılar Hareketi, düşünsel düzeyde net bir birlikteliğe sahip değildi. Yalnızca Sadrazam Ali Paşa’nın devrilmesi amacı, o koşullarda birlikte hareket etmeye yetmedi.
1860’lı yıllarda filizlenip giderek yaygınlaşan Yeni Osmanlılar Hareketi, (26) o günün koşullarında ülkenin ekonomik, toplumsal ve kültürel düzeyde ilerlemesi gibi bir amaca sahipti. Ancak bu amaç, hareketin disiplinli bir alternatif örgüte dönüşmesi ve etkin sivil ve asker kadrolarla donanmasına yetmemişti. Bununla birlikte bu çevre, ‘parlamento’, ‘halka karşı sorumlu yönetim’, ‘siyasal özgürlük’, ‘yurt’ ve ‘ulus’ gibi burjuva sınıfla birlikte anlam kazanan kavramların tartışılması ve yaygınlaşmasını sağlamış ve böylece Jön-Türk Hareketinin düşünsel temelini atmıştı. (27)
Ülkede bu kavramlara gerçeklik kazandıracak bir burjuva sınıfının olmayışı, bu kavramların oldukça sınırlı bir aydın çevreden gelmesi gibi bir durum yaratıyordu ki, bu durumda kitleselleşebilme olayı yaşanamıyor ve dolayısıyla da anayasa ve meşrutiyet kavramları düşünsel düzeyde kavramlar olmayı aşarak, bir mücadelenin anahtarı olma özelliğini kazanamıyorlardı. Tartışmanın sürdüğü aydın çevresi de ülkedeki düşünsel düzeye orantılı olarak, tartışmayı, oldukça geri ve kavramların sulandırıldığı bir çizgide sürdürüyordu. 1875 yılına gelindiğinde, bu türden tartışmalar giderek yaygınlaşmış ve daha geniş çevrede, asker ve sivil bürokrasi içinde ses bulur olmuştu. Bu tartışmaların ve dolayısıyla Yeni Osmanlılar Hareketi’nin en önemli sonucu, değişim isteğini uyandırmaları ve sınırlı da olsa çevreye mal edilmeleriydi.
1875 yılında Osmanlı ekonomisi o güne kadar yaşadıklarının tümünden daha sert ve daha büyük bir krize tutulmuştu. Dış borç kaynakları azaldığı gibi, borçların ödemeleri de olanaksızlaşmaktaydı. Nitekim 1875 yılının ortalarına doğru Bab-ı Ali bir iflasın eşiğinde olduğunu resmen kabul ediyordu. Bunu, Bosna-Hersek’te büyük bir köylü başkaldırısı izledi. Eylül 1875’de ise Eski Zagor dolaylarındaki Bulgarlar başkaldırdı. Bütün bu hareketlilik ve ekonomik sarsıntı, Avrupa’da Doğu sorununu yeniden tartışma gündemine sokuyordu. Bu arada Sultan Abdülaziz’in, muhaliflerine karşı Rus elçisi Pavlovich Ignatyev ile birlikte siyasal bir cephe oluşturması, bürokrasi içinde kendisine karşı güçlü bir grubun doğmasına neden olmuştu. Sonuçta ordu bürokrasisinin iki önemli adı, Hüseyin Avni Paşa ve Süleyman Paşa ile sivil bürokrasinin önde gelen iki adı, Mithat Paşa ve Mütercim Rüştü Paşa, Şeyhülislamın ve bu arada yabancı elçiliklerin destekleriyle Abdülaziz’i alaşağı etmeyi başarıyorlardı. (28)
Bu gelişme anayasa sorununu da gündeme getirmişti. Ancak bu konuda, darbeci cunta kendi içinde görüş birliğine sahip değildi. Anayasanın varlığını, ülkeyi batılı ülkeler düzeyine çıkarmanın bir ön koşulu olarak gören kesimler başlangıçta güçsüz olmalarına karşın sonra etkinlik sağlayınca, bir anayasa ilanı sonuçta başarıldı. Ama güçlü bir dayanaktan yoksun olması, anayasanın ve dolayısıyla ilan edilmiş bulunan Meşrutiyetin zayıf ve sağlıksız bir temelde yükselmesi sonucunu doğuracaktı.
İlk meclis, 19 Mart 1877’de açıldı. Ünlü Ahmet Vefik Paşa’nın başkanlığındaki meclis, akıl almaz düzeyde despotik bir yönetim altında çalıştı. Daha ikinci dönemin başında, Ruslarla Ayastefenos Antlaşması’nın imzalanmasının hemen ardından, 13 Şubat 1878’de padişahın emriyle tam otuz yıl sürecek bir tatile girdi.
1876 Anayasası’nın maddelerinin incelenmesi, egemenliğin temelde yine padişahta olduğunu göstermektedir. Birinci anayasa, içerdiği hükümler ve kurumların da açıkça gösterdiği gibi, egemen sınıf ve katmanların bu konumlarına bir çerçeve oluşturmaktan çok, o egemenliği pekiştirici bir belge niteliğinde idi. Gerek Yeni Osmanlıların düşünsel doğrultusu, gerekse Mithat Paşa ve arkadaşlarının çabaları bu yönde olmadığı halde, koşullar Abdülhamit zorbalığına zemin olacak bir anayasayı doğurmuştu.
Anayasa, ne Osmanlı komprador burjuvazisini ne de köylülüğü, küçük burjuva ve işçi kesitlerini memnun edecek düzeydeydi. Zaten bu sınıflar, bütün bu mücadelenin dışında ve bir yerde seyircisi durumundaydılar. Anayasayı isteyen, onu kuran ve sonuçta savunulmasını da üstlenenler, asker-sivil bürokratlardı. Geçmişteki gelişmeler de dikkate alınacak olursa, Sened-i İttifak’tan 1876 Anayasası’na kadar, Osmanlı sultanının egemenliğini paylaşmaya çalışan ve bu yolda önemli adımlar atan, bürokratik kesimdi. Bürokrasi tek başına bir sınıf olmadığı için, bu yolda çabaları iniş ve çıkışlarla doluydu. Zaman zaman ordu ya da dış güçleri yanına alabildikçe bir adım daha ilerleme sağlıyordu. 1876 Anayasası bu dalgalanmanın bir kesitiydi. Ne var ki, elde edilen ürün, yani anayasa, ne bürokrasi ne de burjuvaziye ileri bir mevzi kazandıracak nitelikte olmamıştı.
İlk meclis, giderek emperyalizmin isteklerine karşılık veren bir karakter kazandı. Bütün bunlar, burjuva demokratik hakların ülkede ulusal burjuvazinin istek ve gereksinmelerinin bir dayatması olarak değil, emperyalizmin ve komprador burjuvazinin gereksinmelerinin karşılığı olarak gündeme gelmesinden kaynaklanıyordu. Bu olgu, adı ve özellikleri ne olursa olsun, geçmiş feodal ilişkilerin üzerinde yükselen kurumlaşmanın ilerisinde sayılması gereken bir yasal çerçeve idi. Sözkonusu çerçeve, düşünsel ve kuramsal aşamanın, emperyalizmin gereksinmelerine karşılık verecek bir araç durumuna gelmesi sonucunu doğuruyordu.
Bu türden girişimlerin belli çevrelerle sınırlı kalması, olayın temelde halkın dışında, uzağında yaşanması, onları halktan soyutlayacak ve halkın dışına itecek, giderekte onların kitle karşısında konumlanmalarını getirecekti.
Bu çelişki çok sonraları da sürüp gidecek ve sınıflar mücadelesinde izlerini gösterecekti. Ancak ülke sınıfsal yapısının daha sonraki dönemde görece belirginleşmesiyle; meclis, anayasa mücadelesi, demokrasi mücadelesinin başlıca özelliği olma niteliğini yitirecekti.
Teolojik hukuk ve sultan iradesiyle, burjuva demokratik hak ve özgürlüklerin birbiriyle uzlaşması olanaksız görünüyordu. Teolojik hukuk (İslam hukuku ya da şeriat) ile sultan iradesi, kendi aralarında, geçmişi yüzyıllarla ölçülen bir ittifak oluşturmuşlardı ve bu yönde bir birikimin üzerinde yükseliyorlardı. Asker-sivil aydınların eliyle ses bulan burjuva demokratik hak ve istemler ise toplumsal gelişmelerin bir sonucu olarak, halkın bir istemi olarak değil, Batı etkilerinin ve burjuva demokrasisinin bir yansıması olarak doğmuştu. Sonuçta, sultan-islam hukuku bağlaşıklığı bu hareketi ezdi.
İTTİHAD TERAKKİ VE JÖNTÜRK İHTİLALİ
Abdülhamit’in otuz yıllık sultanlık dönemi aydınlar için tam bir karabasan dönemiydi. En sıradan hak ve özgürlüklerin kaldırıldığı, nefes aldırmamacasına katı bir düzenin hüküm sürdüğü bu dönemin bir başka özelliği de ülkenin yarı-sömürgeleşme sürecinin tamamlanmasıydı. Emperyalist boyunduruk, kırlarda, madenlerde, limanlarda, kısacası her yerde değişik düzeylerde de olsa etkisini gösteriyordu.
Meclis-i Mebusan’ın kapatılmasından sonra, ilk on yıl içinde Abdülhamit istibdadına yönelik olarak, Ali Süavi ve Kleontin Skalyeri’nin darbe girişimlerinin dışında herhangi bir direnme görülmemiştir. Anayasacı davranışların eyleme dönüşmüş son çırpınışlarıydı bunlar. Ne var ki, eylem alanındaki bu yenilgi, düşünsel düzeyde bir çöküntüyü birlikte getiriyordu. Her şeye karşın, Tanzimat’tan başlayarak ağır da olsa gelişen ve 1870’lerden sonra etkinliğini artıran burjuva içerikli hareket, Abdülhamit zorbalığı koşullarında serpilmeyi sürdürüyordu. (29)
Önce düşünsel düzeyde kalan çırpınmalar, 1889’dan sonra eyleme dönüşmeye başladı. Bu dönüşümde ilk adım, gizli örgütlerin kurulmasıydı. Bilinen gizli örgütlerin ilki, ‘Askeri Tıbbiye’ öğrencileri arasında kurulmuştu. Başlangıçta etkinliği muhalif yayınları okumak olan örgüt, yabancı yayınları da izlemekteydi. Örgüt kendisine Carbonarilerin ve Formasonların örgütlenmelerini model almıştı. Hücreler durumunda örgütlenme, hızla büyüdü ve kısa sürede diğer okullara da sıçradı. Örgüt genişledikçe bürokrasi içinden de yandaş buluyordu. Bu süreç giderek eylemlerin yeni boyutlara ulaşması gibi bir sonuç doğuracaktı.
Nitekim 1894’teki Ermeni kalkışması, bu eğilimi açığa çıkardı. Bu tarihte İstanbul’da ciddi bir Ermeni katliamı başlatılmıştı.. Olaylar sırasında gizli örgüt ilk propaganda bildirisini yayınladı. Bildirinin altında o güne kadar görülmemiş olan bir imza yer alıyordu. Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti…*
(*) Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti: Osmanlı Birleşme ve İlerleme Derneği
Bildiri önemli bir ilkeyi de sergilemekteydi. Şöyle ki; Ermenilerin tek başlarına hareket etmeleri kınanıyor, buna karşılık Osmanlı İmparatorluk sınırları içinde yer alan tüm halkların ortak eylemi öne çıkarılıyordu. Halklar ayrımının üstünde, etnik, dil ve din etmenlerini ortadan kaldıran tek bir ‘Osmanlı Ulusu’ kavramı, Jön Türk Hareketi’nin sahip olduğu ideolojik perspektif olarak beliriyordu. (30)
1895-96 yılları arasında örgüt tüzüğü yayınlandı. Bu tüzüğün, örgütün ilk merkez komitesinin kurulduğu dönem oluşturulduğu sanılmaktadır. Tüzüğün içerdiği ana ilkeleri şöyle sıralayabiliriz:
1) Osmanlı İ.T Cemiyeti; adalet, eşitlik, özgürlük, vb. insan haklarını çiğneyen tüm Osmanlıların ilerleme ve gelişmelerine engel olan ve vatanı yabancıların ellerine bırakan şimdiki hükümetin hareket şeklini değiştirmek üzere, kadın-erkek tüm Osmanlı yurttaşlarına açıktır.
2) Örgütün görevleri, şimdiki hükümetin yerine insan haklarının koruyucusu ve uygarlık yolunda ilerlemenin kaynağı olan meşrutiyet yönetimini geri getirmek ve korumak, genel eğilimin ilerlemesine, tüm insanlığa ve uygarlığa hizmet etmektir. Bu hayırlı amaçlara ulaşılmasına engel olanlara ve örgütü ne türden olursa olsun zarar ve tehlikelere uğratanlara vatan haini gözüyle bakılacaktır.
3) Örgüt, Osmanlı sülalesinin saltanat ve hilafet haklarını kabul etmektedir. Ne var ki, hanedanın şeriata ve yasalara aykırı hareketlerde bulunması, meşrutiyeti kabul etmemesi ve insan haklarını korumaması durumunda, şeriata ve yasalara uygun olarak gereken önlemler alınacaktır.
4) Osmanlı hükümeti, bağımsızlıktan ve ilericilikten yana eşitlikçi bir hükümet durumunu aldıktan sonra, örgüt, devletin politik bütünlüğü ve bağımsızlığı, eğitimin yayılması, ahlakın yükseltilmesi, zenginliğin artırılması, ticaretin çoğaltılması ve bayındırlık gibi, vatan ve ulusa ruhça ve maddeten yararlı her türlü girişimde hükümete yardım etmeyi ve onu arkalamayı kutsal bir görev sayar.
Bu tüzük, Genç Osmanlı düşünüşü açısından bazı yenilikler getiriyordu. Her şeyden önce devrim bir olgu olarak kabul edilmekteydi. Burjuva liberal çizgi burjuva devrimci bir doğrultuda gelişmeye başlamıştı. Diğer yandan üyelik için kadınlara da erkeklere benzer eşit haklar tanınıyordu. Kadın-erkek bütün Osmanlı vatandaşlarına eşit yaklaşım, o günün koşullarında yeni ve cesur bir yaklaşımdı. Cemiyet, amaçları arasında ekonomik kalkınmayı destekleme konusunu da sayıyordu. Zenginliğin artırılmasının vurgulanması, (bunu GSMH’ın büyümesi şeklinde de tanımlayabiliriz) Jöntürkler’in ekonomik sorunlara ve çözümlerine öncelik ya da başka bir deyimle ağırlık tanımasının somut bir kanıtıydı.
1899 Yılı Jöntürk tarihinde bir dönüm noktası oluyordu. Çünkü bu yıl, Almanlar’ın Bağdat Demiryolu tasarısı somutlaşmıştı. Almanya ile Abdülhamit yönetimi arasında yoğunlaşan dostluk, İngiltere’ye bağlanmış bulunan bazı Osmanlı çevrelerini tedirgin ettiğinden, bunların desteği hatta katılmasıyla, Jöntürk akımı önemli bir canlılığa kavuştu. Görülüyordu ki özgürlükçü mücadele, Osmanlı Devleti’ndeki İngiliz-Alman rekabetinin değişik düzeyde bir boyutu durumuna gelmişti. Almanlar’ın yönetim üzerindeki ağırlıklarının artması ölçüsünde, İngiltere muhalefete destek oluyordu.
Sonraki süreç, toplumsal ilişkiler açısından önemli bir dönüm olacaktı. Bu sürecin öne çıkan niteliklerinden biri de Anadolu eşrafının burjuvalaşma eğilimleri ve bu eğilimin emperyalizm tarafından önemli oranda bastırılması oldu. 1890’lara kadar Anadolu ticareti ağırlıklı olarak Rus ve Ermeni tüccarların elinde idi. 1894-95 olaylarından sonra, Anadolu’nun birçok yerinde ticari etkinlik Türklerin eline geçti. Ama Türk tüccarları bu kez daha büyük bir engelle karşılaştı: Kendilerine her türden ayrıcalığı kolaylıkla tanıyan ve Türk burjuvazisini girdiği her yerde yıkan emperyalizm..
Bu noktada komprador-feodal yönetimin de emperyalizmin yanında yer alması, Anadolu eşrafını Jöntürkler’in yanına itti. Anadolu eşrafının böyle bir eyleme girişmesinde, ülkenin çeşitli yerlerine sürgün edilmiş bulunan Jöntürk’lerin önemli rolü olmuştu.
1905 yılında patlak veren Rus Devrimi, tüm az gelişmiş ülkeleri olduğu gibi Osmanlı ülkesini de etkilemiş ve bu etki Jöntürkler’de somutlaşmıştı. Lenin bu durumu şöyle açıklamaktaydı:”Dünya kapitalizmi ve 1905 devrimi Asya’yı kesinlikle uykusundan uyandırdı. Ortaçağ durgunluğu içindeki ezilen milyonlar, horlanan insanlar demokrasi için, en insanca hakları için savaşa, yani yeni bir hayata doğru uyandılar.” (31)
Ağır sansüre karşın İstanbul dışındaki basında 1905 Devrimi’ne ilişkin haberler çıkmaktaydı. Örneğin Sofya’da yayınlanan Feryad Gazetesinin 2 Kasım tarihli sayısında “kendi halkının da bu örneği izleyeceğinden ve askerlerin silahları kendisine çevireceğinden korkan Abdülhamit’in sansürü sertleştirdiği” yazılmaktaydı. (32)
Bu önlemler, Karadeniz’deki Rus Donanması denizcilerinin eylemlerinin, Potemkin olaylarının genç Türk subayları arasında geniş yankılar uyandırmasını engelleyemedi. Bu ilgi daha sonraki hareketlilik döneminde etkisini gösterecekti. Avrupa’nın en otokratik ülkesinde ayaklanma olabileceği yolunda güçlü bir sonuç olan 1905 Rus devrimi, doğallıkla baskı ve zorbalık altında ezilen ve geçmişten gelen bir karşı mücadele geleneğinden yoksun Türkiye gibi ülkelerin aydın ve yarı-aydını için ışık olmuştu.
Nitekim 1905 sonrasında Osmanlı ordusu içinde kalkışma eylemlerinin giderek yaygınlaştığını görürüz. 1906-7 yılları arasında bu durum önemli oranda yaygınlaşmıştı. Bu hareketlerin büyük bir bölümü yerel nitelikte idi ve ordu yönetimindeki belirli aksaklıklara yönelikti. Özellikle Yemen’e gönderilen birliklerde görülen bu eylemlerin en yaygın türü, görevden kaçma niteliğindeydi. Bütün bu silahlı ya da silahsız kalkışma eylemlerinin ortak yanları, ‘Osmanlılık’ anlayışından yoksun ve örgütsüz hareketler olmalarıydı. Ama önemli olan örgütsüz olmaları değil, ‘kalkışma’ düşüncesini yaygınlaştırmaları ve gelecekte gerçekleşecek bir kalkışmanın etkisiz kalmamasına temel olmalarıydı.
1906 Yılının Eylül ayında, Selanik’te on kişinin katılımıyla gerçekleştirilen bir toplantı sonucunda, Osmanlı Hürriyet Cemiyeti kuruldu. Bu, Jöntürk Hareketi açısından çok önemli bir olaydı. O zamana kadar geçen zaman, Osmanlı Terakki ve İttihatı adlı örgütün güçlenmesine ya da var olan potansiyeli değerlendirmesine yetmemiş, örgüt Abdülhamit’e karşı yükselen Jöntürk potansiyelini toparlayamamış, kendi içinde dönüşümü sağlayamamış ve bu yönde ciddi eylemler koymadan önemli darbeler yemişti. Sonuç olarak yurt dışına çıkan Terakki ve İttihat önderleri, orada da iç bütünlüklerini koruyamamış ve bölünmüşlerdi.
Oysa Osmanlı Hürriyet Cemiyeti daha başlangıçta önemli adımlar atan bir örgüt olacaktı. Balkan uluslarının ulusal mücadelelerinin giderek yükseldiği Rumeli’de bir sıcak savaş ortamında doğan örgüt, büyük bir gizlilik içinde ve hücreler biçiminde örgütlenip diğer çeşitli grupları da toparlayıp hızla gelişti. Örgütün gelişimini kendi yararına bulduklarından, Mason Locaları da örgüte önemli bir destek vermekteydi. Ayrıca örgüt çeşitli eylemlere kalkışmak amacıyla askeri bir kol olarak ‘fedai bölümleri’ oluşturmuştu. Böylece çok yönlü bir etkinlik ve gelişme amaçlıyordu. Ancak bir süre sonra örgütün gelişmesinin İstanbul Hükümeti’nin örgütün üzerine yürümesi gibi bir sonuca yol açması, örgüt önderlerinin bir kısmının 1907 Mart’ında yurt dışına çıkmalarına neden oldu.
Paris’te Osmanlı Hürriyet Cemiyeti ve Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti önderlerinin birbirleriyle çeşitli düzeylerde süren tartışmaları birleşme sonucunu gündeme getirince bunun çözümü ve genel anlamda Jöntürk Hareketi’nin toparlanması amacıyla bir kongre düzenleme yolu tutuldu. Bu kongre, Jöntürk Hareketi açısından bir dönüm noktası olarak kabul edilecekti.
27 Aralık 1907’de Paris’te toplanan kongre 20 oturum sürecekti. Kongrede şu üç noktada anlaşma sağlandı:
1- Tüm örgüt üyelerinin oybirliğiyle sultanı tahttan feragata zorlamaya ve ancak ondan sonra silahlarını bırakmaya karar vermeleri,
2- Örgüt üyelerinin tüm Osmanlılar için eşitlik ve özgürlük temeline dayanan bir temsili parlamentonun toplanmasına karar vermeleri,
3- Bu amaçlara ulaşmak için, barışçı ve devrimci yolların araştırılmasına yönelik sürekli bir komitenin kurulmasının onaylanması.
Bu son noktaya ilişkin çeşitli eylemlerin tartışılması sonucunda, dört eylem biçimi üzerinde uzlaşma sağlanmıştı. Bu dört eylem biçimi şunlardır:
Genel ayaklanma,
Hükümete karşı silahlı direnme ve genel grevlerle oluşturulacak silahsız karşı koyma eylemleri,
Vergi ödememe gibi pasif direnme yöntemlerinin uygulanması,
Ordu içinde örgütlenerek devrim sırasında ordu gücünün kazanılması. (33)
Kongre, Jöntürk Hareketi’nin burjuva liberal niteliğinin giderek burjuva, devrimci içerik kazanması yolunda ve Jöntürk politikasının Avrupa’daki sürgünlerin denetiminden çıkarak Osmanlı ülkesinde, özellikle Rumeli’de yoğunlaşması yolunda bir dönemeç oldu.
Meşrutiyet’in ilanıyla sonuçlanacak olaylar zinciri, İngiltere’nin 3 Mart 1908 genelgesiyle ve Makedonya konusundaki girişimiyle sürdü.
İngiliz tasarısının uygulanması durumunda Makedonya bağımsız olacak, Arnavutluk elden çıkacaktı.
İT’nin varlığını resmen duyurması Mayıs ayı içinde oldu. Manastır’da Rusya dışındaki emperyalist devlet konsolosluklarına bir tasarı sunuldu. Bunu izleyen olay, Temmuz 1908 günü, Resne’de kolağası Niyazi’nin ikiyüz kadar asker ve ikiyüz kadar sivilden oluşan oldukça kalabalık bir güçle dağa çıkması oldu. İttihat-Terakki’li başka subaylar da dağa çıkmaya başladılar. Ve hareket örgütün malı oldu. 5 Temmuz’da Manastır örgütü kentin sokaklarına Meşrutiyetçi bir bildirge yapıştırdı. 23 Temmuz günü yine Manastır’da 21 pare topla İT tarafından Meşrutiyet ilan edildi. (34)
İmparatorluğun son dönemindeki bütün ekonomik, siyasal ve sosyal olgular doğrudan doğruya Anadolu Harekatı’nın zemini ve onun önderliğinden sınıfsal niteliğine kadar çeşitli özelliklerinin de biçimleniş süreciydi..
Dipnot Ve Kaynaklar
(1) Muzaffer Akdağ, Osmanlı İmparatorluğu’nda Kuruluş ve İnkişaf devresinde Türkiye’nin İktisadi Vaziyeti.
(2) Muzaffer Akdağ, age
(3) Mahir Çayan, Toplu Yazılar
(4) İ.H. Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri.
(5) Grundrisse “Ekonomi Politiğin Eleştirisi için ön çalışma” (Karl Marks)
Grundrisse yayıncısının burada bir dipnotu var. Bize de daha doğru gelen bu notu da buraya almakta yarar görüyoruz.
“Marks’ın buradaki Asya tarzı toplum anlayışı, çeşitli tartışmalara konu olmuştur. Bireyin toplum karşısında özel mülkiyete ve ona dayalı bir iradeye sahip olmadığı tüm toplum biçimlerini Asya’ya mal etmek Hegel’den kaynaklanan bir tavırdır. (Hukuk Felsefesi) Hegel ve Marks’ın Çin, Hindistan ve Türkiye’de bulunduğunu varsaydıkları bu düzenin anlatılan biçimleriyle, bu ülkelerde herhangi bir tarihte var olup olmadığı tartışılabilir. İkincisi, bu üç ülkede adı geçen düzen tüm toplumların üst birliğini temsil eden devlet ve hükümdar ile toplumlar arasındaki ilişkiye dayanır. Bu derece karmaşık bir toplumsal örgütlenişi ve sınıf yapısını içeren bir düzen ile Slav, Romen, Moğol, vb. kabileleri gibi henüz devlet ve sınıf olgularını tanımayan ilkel toplumları aynı başlıkta toplamanın doğruluğu tartışılabilir. Üçüncüsü, örneğin Türkiye gibi bir yerde bu düzen bin yılı aşkın sürede özel/kamusal toprak mülkiyeti ikiliğine dayalı düzende bir bin yıldaha bunun çözülmesine ve yarı feodalleşmesine dayalı Bizans döneminden sonra kurulmuş olduğuna göre “Asya” tarzının örneğin antik tarzdan “daha ilkel” oluşu da tartışılabilir.”
(6) Ö.L. Barkan, Toprak Meseleleri.
(7) Stanford Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C.1.
(8) Mahir Çayan, Toplu Yazılar.
(9) Cemal Bardakçı, Anadolu İsyanları.
(10) Muzaffer Sencer, Türkiye’nin Yönetim Yapısı.
(11) Niyazi Berkes, Türk Düşününde Batı Sorunu.
(12) Son ve Kesin Tasfiyesi 25 Mayıs 1954’de ancak tamamlanabilen Düyun-u Umumiye’nin gücünü ve halk üzerindeki sömürüsünü bir örnekle anlatalım. 1910 yılında %5,58 gibi yüksek bir faizle 550.000 altın lira değerinde İtalyan hisse senedi alınmıştı. Düyun-u Umumiye’nin istekleri ile sağlanan bu alışverişten elde ettiği 550.000 altın lirayı İtalya, Osmanlı Devleti ile tutuştuğu Trablusgarp Savaşının masraflarında kullanacaktı. Dolayısıyla komprodor feodal Osmanlı Devleti, niyeti ve amacı çok açık olan İtalya’nın kendisine karşı hazırladığı savaşın finansmanına katılmış oldu. Savaş sonrasında Türkiye’ye tazminat olarak 50.000.000 Frank ödedi. Ancak bu paraya Düyun-u Umumiye el koydu. Gerekçesi ise, Osmanlı Devletini gerçekte kimin yönettiğini ortaya koyuyordu. (Bakınız: Niyazi Berkes, age)
(13) O.Kurmuş, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi.
(14) O.Kurmuş, age.
(15) H.Avni Sonda, Yarı Sömürgeleşme Tarihi.
(16) Burada kapitalizmin giderek egemen süreç olduğu Balkanları saymıyoruz. Bu bölgede kapitalizm daha 17. yy.’dan itibaren etkili olmaya başlamıştı. 19.yy’a gelindiğinde ise egemen süreç durumundaydı. Bu sürece uygun olarak Balkanlar’da zaten oldukça azalmış topraklar, Osmanlıların denetiminden çıkacaktı.
(17) Nitekim 19. yy’ın son çeyreğinde Osmanlı bürokratları, Osmanlı Devletinin yanısıra İngiltere, Fransa, Almanya ve Rusya’ya da kapılanmaya başlamışlardı. Keçizade Fuat Paşa, Ali Paşa, vb. Fransızcı, Mahmut Emin Paşa Rusçu, İngiliz Kamil Paşa adı üstünde İngilizci, nihayet son dönem ittihatçıları da Almancıydı…
(18) Ö.L. Barkan, age.
(19) Bu bölgelere buharlı nadas makineleri 1881, harman makineleri (patoss) 1840 tarihlerinde girmiştir. Bu türden araçlar dönemin koşulları içinde modern makinelerdi ve bu erken giriş önemli etken oldu.
(20) Osmanlı tarihinin geniş bir kesitini kapsayan Celali İsyanlarını, köylülüğün bir sınıf olarak, temel üretici güç olarak hakları için hareketlendiği başkaldırılar olarak nitelemek, abartılı olur. Celali İsyanları, köylülüğün düzene karşı tepkisinin dolaylı bir biçimde dile getirilişiydi ama genellikle tımarın, sipahilere değil devşirme kapıkullarına verilmesinden dolayı, tımardan yoksun kalan sipahilerin başını çektiği Celali İsyanları, temel kadrolarını yoksul ve topraksız köylülüğün oluşturmasına karşın önderliği, amaçları ve yönelimleri bağlamında Batı’nın gelenek yaratan ve feodalizmi sarsarak yıkıma sürükleyen köylü hareketinden oldukça uzağa düşmekteydi.
(21) Geçmişte ipekli dokuma alan tacir, daha sonra ipek işçiliği alarak, önce ipekli dokuma sanayini yıkacak daha sonra ipek ipliği yerine yalnızca ham ipek alarak küçük üreticinin yan uğraşı olan ipek ipliği eğiriciliğini yıkacak ve daha sonra da ham ipeği de kendi üreterek bu uğraşı esas iş edinen küçük üreticileri de yıkacak, ama yıkıma uğrayan üreticiler kendilerini yıkıma uğratan sermayeye ücretli işçiler olarak emeklarini satmayacaklardı.
(22) İsmail Hüsrev, Türkiye Köy İktisadı.
(23) Muzaffer Erdost, age.
(24) T.Çavdar, Osmanlıların Yarı Sömürgeleşmesi.
(25) T.Çavdar, age.
(26) 1867’de kişisel nedenlerle Fuat Paşa ile çekişen ve sonuçta Paris’te zengin bir sürgün hayatı yaşayan Mısır Prensi Mustafa Fazıl Paşa, Osmanlı ülkesindeki meşrutiyetçi akımın içinde olduğunu göstermek amacıyla Fransızca’dan bazı mektuplar yayınladı. Bunlardan birinde kendisini “Genç Türkiye Partisi’nin temsilcisi olarak gösteriyordu. Bu yakıştırma Avrupa’da tuttu. Osmanlı Devletini liberal yoldan geliştirmek gibi bir amaç güdenlere ya da bu içeriğe sahip görüntü verenlere Jöntürk dendi. Bilindiği gibi 19.yy’da Avrupa’da feodalizme karşı mücadele eden liberal hareketler “Genç” nitelemesiyle anılmaktaydı. Avrupa’da gerek 1. Meşrutiyet için mücadele eden Mahmut Kemal’ler kuşağına, yani Genç Osmanlılar Hareketi’ne, gerekse 2. Meşrutiyet için mücadele edenlere yani İttihat ve Terakkili’lere Jöntürk denildiği halde, Türkiye’de Jöntürk terimi daha çok 1889’dan sonraki dönemde, 2. Meşrutiyet için mücadele edenleri tanımlamak için kullanılmaktaydı.
(27)T.Çavdar, age.
(28) T.Çavdar, age.
(29) T.Çavdar, age.
(30) T.Çavdar, age.
(31) V.Lenin.
(32) Niyazi Berkes, age.
(33) T.Çavdar, Türkiye’de Burjuva Demokratik Düzene Yönelik İlk Hareketler.
(34) Sina Akşin, Jöntürkler ve İttihat Terakki.
